Zapiski o Grodkowie
- 3 tys. lat p. n. e
- VI w. n. e.
- 1138 r.
- 1250 r.
- 22 września 1268 r.
Akt lokacyjny z 22 września 1268 r. Źródło: Das Grottkau-Ottmachauer Land, Gerhard Wilczek, 1970
"W Imię Pana, Amen. Wszystko, co dzieje się w czasie, jest niepewne, jeśli nie zostanie utrwalone ku wiecznej pamięci na piśmie i przy świadkach. My, Henryk, z łaski Bożej książę Śląska i pan na Wrocławiu, oznajmiamy wobec osób obecnych i przyszłych, które zapoznają się z tymże pismem, że udzieliliśmy Henrykowi, naszemu włodarzowi Grodchowa, przywileju i pozwolenia założenia naszego miasta, zwanego Grodchowem, na prawie niemieckim na tymże miejscu, które teraz zajmować będzie. Na podstawie tej lokacji tenże Henryk ma otrzymać szóstą pozycję, trzeciego feniga opłat sądowych, połowę kramów rzeźników, piekarzy i szewców, bezpłatną łaźnię, bezpłatną karczmę i dwór zwany Machowem dla siebie i potomków w wieczne posiadanie. Przyznajemy mu również za zasługi jego uczciwości prawo korzystania ze wszystkich młynów i stawów rybnych, które może założyć wokół miasta, oraz drewno drzew, które posadzi. Oprócz tego może użytkować 5 włók wokół miasta jako łąki do wypasu zwierząt. Ponadto z 67 włók należących do miasta w nagrodę za zbudowanie miasta ma do niego i jego spadkobierców należeć co szósta włóka. Niemniej jednak zobowiązujemy go, by rocznie z każdej włóki przekazywał nam miarę trzech rodzajów zboża, to znaczy jedną miarę pszenicy, jedną miarę żyta i jedną miarę owsa. Ponadto pragniemy i ustalamy na zawsze, że to właśnie miasto ma w swoich decyzjach i postanowieniach kierować się prawem średzkim (Neumarktsches Recht). Dla potwierdzenia tegoż i zachowania dla potomności kazaliśmy sporządzić i opieczętować tenże dokument w obecności następujących świadków, to jest Simona Gallicusa, burgrabi Steinau (Kamionka); Nikolausa Soimislawcz, sędziego najwyższego, Vadzlausa Dremlitusa, kasztelana Bechau (Biechów), Pasco Slupowicza, naszego namiestnika, Sodlostoriusa, naszego podkomorzego, Bartolomeusza, naszego podczaszego i wielu innych osób godnych zaufania. Dan poprzez ręce Baldwina, dworskiego skryby. Roku pańskiego 1268 22 września."
- 1278 r.
Ponowna lokacja miasta Grodchov przez Henryka IV Probusa (1266 – 1290) na prawie niemieckim. Wówczas miasto było już ukształtowane, z ulicami, otoczone fosą oraz wałem z czterema bramami wjazdowymi. Pośrodku rynku stała wysoka wieża obronna, przy niej dom kupiecki z karczmą i sukiennice, wokół których rozciągał się plac targowy. W północno – zachodniej części rynku usytuowany był dwór wójtowski Machov (obecnie skrzyżowanie ulic Powstańców Śląskich i Wrocławskiej), a przy kościele pod wezwaniem Św. Piotra i Pawła wybudowano klasztor Augustianów – Eremitów, szkołę, przytułek oraz łaźnię miejską.
Okolice Grodkowa XIII - XIV w. Źródło:Gruttke is``ne schiene Stoadt, Hans Weiser, 1997
- II poł. XIII w.
Wybudowano drugi kościół farny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, wokół którego powstał cmentarz i nieopodal miejska szkoła parafialna.
- 1289 r.
Najazd wojsk tatarskich na ziemię grodkowską i zniszczenie miasta. W tym okresie rządy na ziemi grodkowskiej sprawował Bolko I, który w latach 1296 – 1301 rozbudował system warowny miasta, otaczając go wysokim murem obronnym i fosą. Wybudowane zostały również cztery nowe baszty bramne wjazdowe: Wrocławską, Nyską, Lewińską i Ziębicką.
- 1344 r.
Grodków wraz z okolicznymi wsiami przechodzi pod władanie biskupa Przecława z Pogorzeli, który rozpoczyna przebudowę zaniedbanego i podupadłego miasta. Obok szkoły i dzielnicy żydowskiej (obecnie ulica Wyspiańskiego i Królowej Jadwigi) powstaje dwór biskupi (obecnie ulica Mickiewicza) i dom beginek (świeckich sióstr zakonnych opiekujących się chorymi). Przed Bramą Nyską (obecnie okolice ronda im. Solidarności) powstaje „szpital” dla trędowatych pod wezwaniem Św. Marcina.
Sarkofag biskupa Przecława z Pogorzeli, źródło: www.wikipedia.pl
- 1382 – 1417
Panem lennym ziemi grodkowskiej zostaje biskup wrocławski Wacław z rodu Piastów. Od 1411 r. rozpoczyna przebudowę miasta; za dworem biskupim zakłada szpital, buduje młyn koński. Prawdopodobnie w tym okresie kościół farny p.w. Najświętszej Marii Panny zmienia patrona, występując odtąd jako świątynia p.w. Św. Michała Archanioła.
- 1430 r.
Najazd Husytów na Śląsk, miasto zostaje zniszczone i splądrowane.
- 1449 r.
Kolejny biskup, Piotr Nowak, nakazuje zbudowanie na wschód od miasta warowni i zamku obronnego, umocnionego wałami i fosą. Po najeździe na Śląsk wojsk króla polskiego, Kazimierza Jagiellończyka i jego syna, króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, w roku 1474 grodkowski zamek warowny zostaje zniszczony.
Panorama Grodkowa według ryciny F.B. Wernhera z XVIII w. Źródło: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego, właściciel oryginału: Biblioteka Uniwersytetu we Wrocławiu
- 1490 r.
Wybucha wielki pożar, który niszczy prawie wszystkie zabudowania, przez co miasto bardzo podupada. Dopiero w latach 1512 – 1513 Grodków zostaje odbudowany.
- 1526 r.
Ziemia grodkowska przechodzi pod panowanie Habsburgów. Dla Grodkowa rozpoczyna się niespokojny okres. Miasto najeżdżają wojska tureckie, a wywołany przez nie pożar trawi niemal całą zabudowę. Wówczas też, za rządów biskupa Baltazara von Promnitza wzniesiono ratusz, a w 1565 r. podwyższono dwie baszty bramne - Ziębicką oraz Lewińską i ozdobiono je attykami.
- 1536 r.
W mieście pojawia się pierwszy bruk na ul. Nyskiej (obecnie ul. Sienkiewicza). W 1565 r. przedłużono go poza Bramę Nyską.
- 1584 r.
Wybudowano wieżę ciśnień na przedmieściu i założono wodociąg drewniany.
- 1618 r.
Wybucha wojna trzydziestoletnia, w której miasto nie brało bezpośredniego udziału, jednak swoje piętno odciskają przemarsze wojsk, na przemian protestanckich i cesarskich. Miasto płonie kolejny raz. Spustoszenia dokonuje również zaraza, która pochłania ponad połowę ludności. Po wojnie trzydziestoletniej, za rządów biskupa Sebastiana von Rostocka (1664–1671), w Grodkowie odbudowana zostaje wieża ratuszowa i kościół.
Garnizon, data stępla 15.08.1902. Wyd. Photogr.u. Verlag v. Olschewsky, Photogr., Grottkau. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego
- 1740 r.
Między Austrią a Prusami rozpoczyna się I wojna śląska. 11 stycznia 1741 r. do Grodkowa przybywa osobiście król Fryderyk II i zakłada tu swoją kwaterę główną. Od tej pory w Grodkowie stacjonuje oddział kawalerii. Po III wojnie śląskiej (1756 – 1763) Grodków zostaje miastem garnizonowym i zaczyna się rozbudowywać. W rynku obok ratusza staje nowa wieża z zegarem. Miasto rozrasta się również poza obręb murów w kierunku północnym i południowym. Większość żołnierzy w koszarach jest wyznania ewangelickiego, więc w 1775 r. za murem obronnym otrzymują teren na urządzenie swojego cmentarza (obecnie park przy poczcie).
- 1756 r.
Grodków liczy 944 mieszkańców.
- 1 czerwca 1769 r.
O godzinie 5.00 rano w Grodkowie, w domu przy ulicy Löwenstrasse obok Bramy Lewińskiej, urodził się Józef Antoni Franciszek Elsner, syn Jana Franciszka Elsnera i Anny Barbary Matzkin. Tego samego dnia został ochrzczony w grodkowskim kościele parafialnym. Rodzicami chrzestnymi zostali: Jan Somber (grodkowianin, z zawodu tkacz) i Maria Joanna Vogt (żona piekarza grodkowskiego Jana Franciszka Vogta). Chrztu udzielił ksiądz Franciszek Miller.
Zdjęcie oryginału aktu chrztu Józefa Esnera. Grodków, 1769 r. Źródło: Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu.
- 1784 r.
Rozpoczęto budowę kościoła ewangelickiego, którą zakończono dwa lata później. Od tego roku przez Grodków cztery razy w tygodniu kursuje dyliżans pocztowy, w związku z czym przy skrzyżowaniu ulic Wrocławskiej i Wiejskiej powstaje zajazd pocztowy z wymianą koni.
- 1810 r.
Przegrana Prus z Napoleonem wymusza zmiany organizacyjne w państwie. Następuje sekularyzacja biskupstwa i Grodków staje się miastem królewskim. W 1812 r. w mieście powstają nowe koszary (obecnie ulica Warszawska, Klubowa i Słowackiego), których patronem zostaje Carl von Clausewitz.
- 1825 r.
Likwidacji ulegają wały ziemne, fosa, Brama Nyska i Wrocławska. Wszystko po to, aby stworzyć warunki do rozbudowy miasta poza mury. Po rozbiórce Bramy Nyskiej, części przylegających do niej budynków oraz muru obronnego, z rynku prosto w kierunku Nysy zostaje wyprowadzona droga. Na pustym placu powstaje targ świński i bydlęcy oraz plac strzelniczy (obecnie okolice ronda im. Solidarności).
- 1831 r.
Epidemia cholery. Przed Bramą Ziębicką grodkowianie przygotowują dom dla odizolowania chorych. Organizują także cmentarze dla ofiar cholery w Grodkowie, Tarnowie, Półwiosku i Jędrzejowie. W samym Grodkowie odnotowuje się dwie ofiary śmiertelne. Nawrót zarazy w 1837 r. nie dotyka miasta, ale już w 1855 r. z powodu zarazy ginie 90 osób.
- 24 czerwca 1833 r.
Największy pożar Grodkowa, niszczący całe miasto. Wybucha przy ul. Ziębickiej (obecnie Warszawska), następnie silny wiatr roznosi iskry w różne części miasta. Po upływie 5 godzin większość zabudowy przestaje istnieć. Dopiero deszcz padający w późnych godzinach wieczornych powstrzymuje szalejący żywioł. Ze 188 domów mieszczańskich w obrębie miasta właściwego, 114 zostaje spalonych. Ofiarą płomieni pada ponadto dach kościoła katolickiego, plebania, ratusz, odwach, dom miejski, przytułek, domek dzwonnika, 81 chlewów i szop oraz 13 stodół. W pożarze giną 4 osoby, a 1500 mieszkańców zostaje bez dachu nad głową. Po tej pożodze w mieście wznosi się wyłącznie domy murowane, pokryte dachówką.
- 1836 r.
Wraz z wzniesieniem ratusza, rozpoczyna się rozbudowa Grodkowa, rozwija się również mocno przemysł i powstają nowe fabryki.
Ratusz. Data stempla pocztowego: 1939, wyd. Kunstanstal Stengel & Co., G.m.b.H., Dresden. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego
Ratusz, lata 60. Źródło: ze zbiorów MiGBP w Grodkowie
Ratusz, lata 70. Źródło: ze zbiorów Witolda Szczęśniaka
- 1845 r.
Początek budowy linii kolejowej Brzeg – Grodków – Nysa, a później w 1889 r. Grodków – Strzelin.
- 1846 r.
Ze względu na wadliwą budowę, następuje rozbiórka górnej części kościoła ewangelicki i budowa nowego.
- 8 czerwca 1847 r.
O godzinie 16.00 mieszkańcy Grodkowa witają pierwszy pociąg.
Dworzec kolejowy, Grodków, I połowa XX wieku. Wyd. Konrad Menzel, Grottkau. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego)
- 1861 r.
Stary zrujnowany zamek – warownia zostaje zakupiony i wyremontowany przez miasto, powstają tam szpital powiatowy, przytułek i więzienie (obecnie budynki przy ulicy Szpitalnej).
- 1864 r.
W Grodkowie istniało 12 cechów rzemieślniczych: stolarzy i bednarzy, kowali, ślusarzy, kołodziei, szewców, kuśnierzy, rękawiczników i garbarzy, krawców, piekarzy i piernikarzy, rzeźników, tkaczy, siodlarzy oraz murarzy i cieśli.
- 1865 r.
Rozpoczęto budowę gazowni miejskiej. Światło gazowe zabłysło w grodkowskich budynkach publicznych i prywatnych oraz na ulicach w 1866 r.
- 1906 – 1907
Powstaje gmach władz powiatowych (obecnie Urząd Miejski) oraz nowa plebania katolicka. W dawnym pałacu biskupim organizuje się dom dla sierot oraz plac zabaw dla dzieci im. Hoffmanna (obecnie budynek DPS-u przy ulicy Mickiewicza). Dla bogatszych mieszkańców miasta powstaje dom starców Św. Augustyna (obecnie budynek z czerwonej cegły przy ulicy Sienkiewicza).
Mapa powiatu grodkowskiego według ryciny F. B. Wernhera z XVIII w. Źródło: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego
Plan miasta z 1620 r. Źródło: Gruttke is``ne schiene Stoadt, Hans Weiser, 1997
Kościół parafialny w Grodkowie według ryciny F.B. Wernhera z XVIII w. Źródło: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego
Budynek koszar i portret generała von Clausewitz. Data stempla 19.06.1900 r. Wyd. Feodor Stöbe, Grottkau. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego
- 1910 r.
Powstaje nowa siedziba poczty.
Ulica Warszawska – widok na Urząd Pocztowy i park. Data napisana przez nadawcę: 04.08.1921 r., wyd. M. Becks Buchhandlung, Grottkau. Źródło: ze zbiorów MiGBP w Grodkowie
Pomnik cesarza Wilhelma I, Koszary, Kasyno. Data stempla pocztowego: 20.04.1911 r. Wyd. Feodor Stoebe, Grottkau. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego
- 1912 - 1913
Powstaje piękny Park Jubileuszowy z unikatowym drzewostanem, posągami i fontanną. W późniejszym okresie, po drugiej stronie miasta, przy tzw. promenadzie północnej nad Potokiem Jakuba (obecnie park przy ulicy Słowackiego) powstaje drugi park. Przy Promenadzie Kasztanowej pojawiają się pierwsze wille bogatszych mieszkańców miasta.
Park Jubileuszowy. Data stempla pocztowego: 30.06.1930 r., wyd. Kunstverlag C. Simon, Brieg, Breslau. Źródło: ze zbiorów MiGBP w Grodkowie
- 1914 - 1918
W czasie I wojny światowej samo miasto nie cierpi, choć w walkach na frontach ginie wielu grodkowian oraz żołnierzy z koszar. Po wojnie koszary (obecnie ulica Warszawska) likwiduje się. W budynkach po nich powstają instytucje użytku publicznego, muzeum miasta Grodkowa, fabryka cygar, placówka niemieckiego Czerwonego Krzyża, urząd finansowy, kasa chorych, instytucje ubezpieczeniowe, oszczędnościowe, służby zdrowia i weterynarii.
Szpital powiatowy w Grodkowie. Data stempla pocztowego: 26.09.1914 r. Wyd. Beck`s Buchhandlung. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego
Kościół ewangelicki. Data napisana przez nadawcę: 19.11.1914 r. Wyd. Beck`s.Buchhandlung. Źródło: ze zbiorów MiGBP w Grodkowie
Wschodnia strona rynku. Data napisana przez nadawcę: 05.07.1915 r. Wyd. Verlag Beck’s Buchhandlung. Źródło: ze zbiorów MiGBP w Grodkowie.
- 1921 r.
Do Grodkowa dociera oświetlenie elektryczne, co stymuluje rozwój kolejnych zakładów pracy. Rozwija się szkolnictwo, działają kluby sportowe, w zimie lodowisko. Za miastem powstaje park z ośrodkiem rekreacji, wieżą widokową z kawiarnią, a obok korty tenisowe (obecnie ulica Traugutta).
Pod Lipami, Grodków. Data stempla 11.07.1921 r. Wyd. H. Mattern, photogr., Grottkau. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego.
- 1923 -1926
Powstaje wieża ciśnień.
(Od lewej) Wieża ciśnień, lata 30. XX w. Źródło: Gruß aus dem Grottkauer Lande, G. Wilczek, Beckum, 1996. Wieża ciśnień, 2009. Źródło: OKiR Grodków
- 1933 r.
Przejęcie władzy przez nazistów w Niemczech, represje i prześladowania ludności niearyjskiej, a zwłaszcza Żydów sprawiają, że większość z nich sprzedaje swój dobytek i ucieka z Grodkowa. Panująca dyktatura wymusza na ludności niemieckiej całkowite podporządkowanie się władzy.
- 1939 r.
Miasto liczyło 4867 mieszkańców.
- 1939 - 1945
W czasie II wojny światowej powstało wiele nowych zakładów pracy, w których zatrudniano ludność miejscową oraz jeńców z obozów pracy, w mieście znajdowały się cztery takie obozy. W 1942 r. w Grodkowie funkcjonowały następujące urzędy: landratura, sąd powiatowy, urząd pracy, urząd skarbowy, urząd katastralny, miejska i powiatowa kasa oszczędności, powiatowy zakład ubezpieczeń, powiatowy ośrodek zdrowia, powiatowy zakład weterynarii.
- 2 lutego 1945 r.
Rozpoczęły się walki o ziemię grodkowską, toczyły się one na obrzeżach miasta.
- 6 lutego 1945 r.
Miasto zostało zdobyte, Armia Czerwona spowodowała odwrót Niemców i władzę na ziemi grodkowskiej przejęła radziecka komendantura wojenna. W wyniku działań wojennych Grodków został zniszczony w około 45 – 60% (różne źródła podają różne wartości). Poważnej dewastacji uległo kilka zakładów, znaczne straty poniosło rolnictwo, zniszczone zostały urządzenia komunalne i drogi, także kolejowe. Na terenie parku przy ul. J. Słowackiego utworzono cmentarz dla żołnierzy radzieckich. Po zakończeniu wojny ludność niemiecką skoszarowano w dawnym ośrodku wychowawczym, a następnie w maju 1946 r. wywieziono do Niemiec.
- Maj 1945 r.
Przybywa do Grodkowa, wysłana przez Śląski Urząd Wojewódzki, pierwsza administracyjna grupa operacyjna ze starostą grodkowskim Tomaszem Okalińskim, ponieważ cały powiat grodkowski został włączony do województwa śląskiego (do roku 1950, później do woj. opolskiego). Do Grodkowa zaczęli przybywać repatrianci z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej i osadnicy głównie z powiatu żywieckiego, mieleckiego i tarnowskiego. Stopniowo, mimo zniszczeń i zdewastowań w obiektach przemysłowych, zakłady rozpoczynały produkcję.
- Kwiecień 1946 r.
Uruchomiono fabrykę pomp i maszyn. Następnie w całym powiecie zostało uruchomionych 6 spośród 14 młynów a w Grodkowie rozpoczęło produkcję Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych. Miasto powoli zmieniało oblicze.
Dworzec. Pocztówka z I połowy XX wieku. Wyd. Kunstanstalt Stengel & Co., G.m.b.H. Dresden. Źródło: ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego.
Widok na rynek. Data 1958 r. Źródło: ze zbiorów Ryszarda Kasperka
- 1975 r.
W wyniku reformy administracyjnej zlikwidowano powiat grodkowski.
Park „Cegielnia”, 1974 r. Źródło: kronika Józefa Kośli
Rynek, lata 70. i 80. Źródło: zdjęcia wykonane przez Zygmunta Wąsińskiego ze zbiorów MiGBP w Grodkowie
Wiatrak, 1974 r. Źródło: kronika Józefa Kośli
- Lata 80. i 90.
Miasto przekroczyło próg 10 tysięcy mieszkańców. Grodkowianie zatrudnienie znajdywali w Grodkowskim Zakładzie Wyrobów Metalowych, wytwórni pasz, licznych ośrodkach usługowych i handlowych. Młodzież kształciła się w liceach, technikach, szkołach zawodowych. Działał szpital i ośrodek zdrowia.
Dworzec PKP i PKS, lata 70. i 80. Źródło: zdjęcia wykonane przez Zygmunta Wąsińskiego ze zbiorów MiGBP w Grodkowie
- 1997 r.
Miastem partnerskim zostało westfalskie Beckum. Nawiązano także współpracę z wschodnioniemieckim Heringsdorfem, francuskim La Celle Saint Cloud, ukraińskim Borszczowem i czeskim Bohuminem.
Herby Beckum i Borszczowa. Źródła: www.beckum.de i www.grodkow.pl
- 1999 r.
Przeprowadzona reforma administracyjna nie przywróciła powiatu grodkowskiego. Obecnie Miasto i Gmina Grodków jest jedną z 5 gmin powiatu brzeskiego.
- 2011 r.
Zakończyła się rewitalizacja otoczenia Ratusza.
Ratusz po rewitalizacji. Źródło: archiwum Izby Pamięci, 2018
- 28 czerwca 2013 r.
W Filharmonii Opolskiej im. Józefa Elsnera odbyło się prawykonanie Mszy g-moll skomponowanej przez Józefa Elsnera w 1842 r., dedykowanej rodzinnemu miastu na dzień odpustu św. Michała Archanioła. Partytura utworu została odnaleziona przez Marcina Lauzera w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.
- 31 maja 2017 r.
Rada Miejska w Grodkowie podjęła uchwałę nr XXVII/276/17 w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Grodków. W Statucie dokonano zmiany m.in. herbu gminy Grodków, flagi gminy Grodków oraz pieczęci gminy Grodków.
Flaga, herb i pieczęć gminy Grodków. Źródło: www.grodkow.pl
- 1 października 2017 r.
Uroczysta inauguracja organów grodkowskich po remoncie w kościele parafialnym p.w. Św. Michała Archanioła.
- 2018 r.
Uroczyste obchody 750 lecia miasta Grodków.
Imprezy towarzyszące obchodom 750 lecia Grodkowa
Bibliografia:
Chrzanowski T., Kornecki M., Katalog zabytków sztuki w Polsce – Województwo opolskie, t. VII, z. 3: Powiat grodkowski, Instytut Sztuki PAN, Warszawa, 1964
Hawranek F. (red.), Wypisy do dziejów ziemi grodkowskiej, Instytut Śląski w Opolu, 1986
Weiser H., Gruttke is' 'ne schiene Staadt, 1997
Wilczek G., Das Grottkau – Ottmachauer Land, 1970
Wilczek G., Gruβ aus dem Grottkauer Lande, Beckum, 1996
Wilczek G., Heimatbuch des Kreises Grottkau, 1967
Zapiski o Grodkowie, Grodków, 2018, Wanda Małgorzata Cebulka, Izabela Jasińska, Marcin Lauzer
Z dziejów Grodkowa i ziemi grodkowskiej, pod red. A. Dawid, Grodków, 2015
Z przeszłości i teraźniejszości Grodkowa – materiały na sesję popularnonaukową, cz. I, Instytut Śląski w Opolu, 1968
Wojna na Równinie Grodkowskiej. Grodków i okolice w 1945 roku, R. Primke, M. Szczerepa, W. Szczerepa, Jelenia Góra 2009
Gazeta Grodkowska
Zbiory prywatne mieszkańców Grodkowa
Zbiory Miejskiej i Gminnej Biblioteki Publicznej w Grodkowie