Józef Elsner - 250 rocznica urodzin

♦ Okres grodkowski 1769 - 1780

Grodków w II połowie XVIII wieku miał charakter miasta średniowiecznego. Otoczony był murami obronnymi z basztami i czterema bramami: wrocławską (od północy), nyską (od południa), lewińską (od wschodu) oraz ziębicką (od zachodu). Wzrastająca liczba ludności niemieckiej w mieście sprawiła, że zmianie uległa polska nazwa Grodków na nazwę Grotkaw (XVI w.), Grottgaw (XVII w.) a następnie Grottkau (w XVIII w.). Miasto będące od 1341 r. własnością biskupów wrocławskich pozostało w kręgu wpływów kościoła katolickiego, gdy w XVII wieku w Europie szerzyła się reformacja. Śląskie miasta i wsie zostały poddane germanizacji, która była najmocniejsza podczas rządów Fryderyka Wielkiego (1740-1786).

1 czerwca 1769 o godzinie 5.00 rano w Grodkowie, w domu przy ulicy Löwenstrasse obok Bramy Lewińskiej, urodził się Józef Antoni Franciszek Elsner, syn Jana Franciszka Elsnera i Anny Barbary Matzkin. Tego samego dnia został ochrzczony w grodkowskim kościele parafialnym. Rodzicami chrzestnymi zostali: Jan Somber (grodkowianin, z zawodu tkacz) i Maria Joanna Vogt (żona piekarza grodkowskiego Jana Franciszka Vogta). Chrztu udzielił ksiądz Franciszek Miller.

Najbliższa rodzina Elsnera

Jan Piotr Elsner – dziadek Józefa Elsnera, wykonywał zawód stolarza, mieszkał w Grodkowie, sprawował funkcję ławnika miejskiego. Powierzono mu prace stolarskie przy budowie wielkiego ołtarza w kościele parafialnym.

Barbara Elsner (z domu Palzin) – babka Józefa Elsnera, urodziła dziesięcioro dzieci.

Jan Franciszek Michał Elsner – ojciec Elsnera, dziewiąte dziecko Jana i Barbary, był stolarzem jak jego ojciec. W 1765 r. ożenił się z córką grodkowskiego tkacza Ewą Rozyną Sommer, która zmarła niedługo po ślubie w 1766 r. Natomiast w 1767 r. zmarła ich córka.

Anna Barbara Elsner (z domu Matzkin) – matka Józefa Elsnera, pochodząca z Kłodzka. Jej ojciec Józef Matzke był właścicielem warsztatu (pod Kłodzkiem), w którym produkował instrumenty muzyczne (m. in. lutnie, skrzypce). Potrafił na nich grać i uczył gry na instrumentach swoje dzieci. 17 maja 1768 r. wzięła ślub z Janem Franciszkiem Elsnerem. Oprócz Józefa, urodziło im się jeszcze troje dzieci: Jan Franciszek Emanuel (zmarł zaraz po porodzie), Anna Barbara Corona i Jan Nepomucen Franciszek Józef.

Zdjęcie oryginału aktu chrztu Józefa Esnera. Grodków, 1769 r. Źródło: Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu   

W 1782 r.w kościele św. Wojciecha podczas nabożeństwa roratniego wykonany został pierwszy utwór (motet) Józefa Elsnera Ave Maria gratia plena, na dwa głosy solowe z towarzyszeniem instrumentów. Wystąpił on sam wraz ze szkolnym kolegą. Miał wówczas 13 lat.

W latach 1785-1786 Elsner uczył się we wrocławskim gimnazjum św. Macieja.

Kościół św. Macieja Apostoła, Wrocław, źródło: www.wroclaw.fotopolska.eu

"Trzeba podziwiać pracowitość i zapał młodego Elsnera, który potrafił podołać wszystkim obowiązkom ucznia szkoły, pobierał lekcje teorii muzyki, skrzypiec i klawikordu, miał dodatkowe zajęcia na mieście, a oprócz tego znajdował jeszcze wolne chwile dla studiowania podręczników teorii muzyki i dzieł innych kompozytorów oraz niestrudzenie wzbogacał swoją tekę kompozytorską."

Nowak-Romanowicz Alina, Józef Elsner, Kraków, PWM, 1957, s. 14

25 marca 1785 r. (w Wielki Piątek) odbył się występ Elsnera jako solisty, wykonawcy partii sopranowej w pasyjnym oratorium Der Tod Jezu (K.H. Grauna). Elsner został wybrany do wykonania pasji z konieczności zastąpienia na czas choroby, znanej we Wrocławiu śpiewaczki, Cartellieri. Było to ważne wydarzenie w jego muzycznej karierze, gdyż został zauważony przez osoby związane z teatrem wrocławskim i zaangażowany do występów w tragedii Lanassa za kulisami dla wzmocnienia chóru. Ponadto, dzięki znajomości z kapelmistrzem teatralnym Maarem, nauczył się pisać głosy w partyturze.

W latach 1785-1786 powstały Arie i duety – wykonywane podczas Wielkiego Postu oraz Ad Festum Corporis Christi (na Boże Ciało) cztery śpiewne głosy z towarzyszeniem tylko dętych instrumentów i organu.

16 grudnia 1786 r. na gruźlicę zmarł ojciec Elsnera. Śmierć bliskiej osoby wstrząsnęła młodym muzykiem. Ponadto poróżnił się z członkami swojej rodziny w sprawach majątkowych: nie chciał przejąć warsztatu po ojcu, co sprawiło, że dostał się on do rąk stryjecznej rodziny Elsnerów. Osłabienie organizmu i zły stan zdrowia Józefa Elsnera spowodowały poważną chorobę, która trwała przez trzy miesiące. Przez szacunek dla pamięci ojca i jego woli postanowił zerwać z absorbującą go muzyką i zapisać się na studia teologiczne na uniwersytecie wrocławskim.

W 1788 r., w czasie studiów teologicznych, Elsner uświadomił sobie, że nie może zrezygnować z muzyki, która jest jego powołaniem. Zajął się komponowaniem i grą na skrzypcach. Po śmierci ojca sam musiał zatroszczyć się o własne utrzymanie, fundusze udało mu się zdobyć poprzez lekcje gry na skrzypcach, grę w kapeli dominikańskiej i w orkiestrze teatralnej. Studia teologiczne na uniwersytecie wrocławskim zamienił na medyczne, otrzymał na nie stypendium od rodzinnego miasta Grodkowa.

W latach 1788/1789 najprawdopodobniej powstały pierwsze kompozytorskie próby Elsnera w dziedzinie muzyki symfonicznej: Nokturn Es-dur, Symfonia Es-dur i Symfonia D-dur.

W 1789 r., mając zapewnione stypendium, Elsner podjął decyzję o kontynuacji studiów na uniwersytecie w Wiedniu.

Po przyjeździe do Wiednia w 1789 r. Elsner zapisał się na uniwersytet, jednak nie zdążył rozpocząć studiów, gdyż zachorował na ciężkie zapalenie płuc. Długo trwająca choroba pozbawiła go funduszy, jednak dzięki gościnności dawnego wrocławskiego kolegi, Antoniego Bundesmanna, Elsner przedłużył swoją wizytę w Wiedniu.

Przyjaciel namówił Elsnera, by zrezygnował ze studiów medycznych i poświęcił się wyłącznie muzyce. Swój czas spędzony w Wiedniu do jesieni 1791 r. poświęcił na słuchanie muzyki, studiowanie partytur najsławniejszych kompozytorów i udział w kameralnych koncertach w prywatnych domach.

Młody muzyk postanowił opuścić Wiedeń z myślą o przyjęciu oferty pracy w teatrze berneńskim, którą otrzymał od znajomego w drodze z Wrocławia do Wiednia w 1789 r.

Okres berneński 1791 - 1792

Brno Morawskie było stolicą Moraw. W porównaniu z wcześniej zamieszkiwanym Wiedniem i Wrocławiem nie zrobiło dużego wrażenia na młodym Elsnerze. Było znacznie skromniejsze od poprzednich miast, słabiej zaludnione i mniejsze. Mogło się jednak pochwalić starymi i pięknymi zabytkami architektonicznymi. Funkcjonowały tam również wyższe uczelnie czeskie i niemieckie, m. in. uniwersytet. Prowadzony w Bernie teatr niemiecki skupiał całe życie muzyczne, które ulegało wpływom wiedeńskim.

Brno, Johann Willenberger. Źródło: Wikipedia

Po przybyciu do Brna Morawskiego w 1791 r. Elsner objął posadę skrzypka w orkiestrze teatralnej. Dzięki swoim zdolnościom i ambicji dał się poznać jako dobry muzyk, zyskał zaufanie u kapelmistrza teatralnego Bohumira Riegera, który pozwalał mu na zastępstwo w swoich obowiązkach, również w dyrygowaniu, co było nowym doświadczeniem dla Elsnera.

Poza pracą w teatrze również komponował, m. in. walce i kwartety smyczkowe. Stawał się coraz bardziej popularny w mieście, otrzymywał dużo propozycji lekcji skrzypiec, fortepianu, generał-basu oraz kontrapunktu w prywatnych domach.

W wyniku nieporozumienia z dyrektorem teatru Józefem Rothem, Elsner podjął decyzję o wyjeździe z Brna Morawskiego, gdy tylko nadarzyła się taka możliwość. Otrzymał propozycję stanowiska dyrektora muzyki w teatrze warszawskim od Franciszka Henryka Bulli – przedsiębiorcy teatru niemieckiego w Warszawie i we Lwowie, który poszukiwał nowych członków do swojego zespołu teatralnego.

W okresie wielkanocnym 1792 r. Józef Elsner wybrał się w podróż z Brna Morawskiego do Warszawy przez Kraków. Za namową przyjaciela udał się z nim do Lwowa, z nadzieją na spotkanie tam swojego nowego pracodawcy. Po przybyciu na miejsce dyrektor teatru, Bulla, zaproponował muzykowi stanowisko kapelmistrza przy cesarsko-królewskim uprzywilejowanym teatrze lwowskim, natomiast do Warszawy wysłał inną osobę. Elsner przez pewien czas dyrygował orkiestrą jako pierwszy skrzypek, następnie dyrygował tylko od fortepianu.

Towarzystwo Dramatyczne i Operowe Bulli miało siedzibę w gmachu teatralnym na placu Castrum, był to dawny kościół pofranciszkański. Dyrektor teatru podejmował próby przystosowania budynku do działalności teatralnej, jednak gmach pozostawał ponury i zbyt ciasny dla przedstawień dramatów, komedii, oper, baletów i redut. Pomimo podejmowanego wysiłku odnowienia budynku, wykwalifikowanej grupy aktorów i wspaniałych dekoracji, teatr stopniowo upadał z powodu problemów finansowych. Ich przyczyną była słaba frekwencja podczas organizowanych tam przedstawień. Publiczność austriacka nie była zbyt liczna, by dostatecznie wesprzeć teatr, natomiast Polacy mieszkający lub przebywający we Lwowie unikali wizyt w tetrze niemieckim ze względów patriotycznych, a także przez nieznajomość języka. Elsner poprzez swoje zaangażowanie i pracowitość zyskał sympatię wśród współpracowników i członków teatralnej orkiestry. Jego umiejętności i twórczość muzyczna przypadły do gustu publiczności i władzom lwowskim.

W czasie pobytu we Lwowie Elsner nadal komponował. Jeszcze w 1792 r. napisał Marsz na instrumenty dęte dla Gwardii Obywatelskiej Lwowa. Do obsady tego utworu jako pierwszy wprowadził tubę (dotychczas w orkiestrach pułków piechoty nie używaną). Ponadto skomponował i wystawił swoje dwie pierwsze opery: Die seltenen Brüder (wystawiona w 1795 r.) i Der verkleidete Sultan (wystawiona w 1796 r.).

W 1795 r. operę Elsnera zobaczył przebywający we Lwowie Wojciech Bogusławski, który planował zorganizować i poprowadzić tam teatr polski. Często odwiedzał teatr Bulli podczas prób, był pod wrażeniem osoby Elsnera i jego twórczości. Muzycy nawiązali współpracę.

Po utracie stałej posady w teatrze w 1796 r. Elsner zaczął udzielać prywatnych lekcji muzyki i zorganizował Akademię Muzyczną, która miała zrzeszać muzyków i miłośników muzyki, organizować koncerty. Przystąpiło do niej wiele osób z wyższych sfer urzędniczych oraz ziemiaństwa. Akademia funkcjonowała do 1797 r., Elsner nie mógł się angażować w jej działalność ze względu na liczne obowiązki teatralne.

Lata spędzone przez Elsnera we Lwowie to czas zainteresowania muzyką instrumentalną. Wówczas muzyk komponował m. in. sonaty, kwartety, tria, symfonie. Jego mistrzami byli Mozart i Haydn, wzorował się na ich utworach. Pod wpływem oper wystawianych przez Bogusławskiego (Krakowiacy i Górale, Agatka) zainteresował się polską muzyką ludową, w jego twórczości po raz pierwszy odezwała się nuta polska.

W 1796 r. Józef Elsner ożenił się z Polką Klarą Abt, która zmarła w 1797 r. pozostawiając córkę Karolinę. Pod wpływem żony, muzyk zaczął posługiwać się językiem polskim.

Od 1797 r. między Elsnerem i Bogusławskim zawiązała się ścisła współpraca i przyjaźń. Bogusławski zaproponował muzykowi stanowisko dyrektora orkiestry, zaangażował do pracy nad nową operą. Pod jego wpływem Elsner rozpoczął studia nad językiem polskim. Ich wspólna opera, Iskahar, wystawiona po raz pierwszy latem w 1797 r. odniosła duży sukces we Lwowie. Muzycy zachęceni powodzeniem pierwszego przedstawienia, podjęli prace nad kolejną operą – Amazonki, którą publiczność mogła oglądać w tym samym sezonie. Jest to najdawniejsza opera Elsnera, której muzyka się zachowała.

1 maja 1799 r. Bogusławskiemu skończyła się umowa na prowadzenie teatru we Lwowie. Wyjechał do Warszawy, by tam zorganizować nowy teatr. Po uporządkowaniu wszystkich swoich spraw teatralnych, złożył Elsnerowi propozycję pracy.

Warszawa od 1796 r. pozostawała pod panowaniem pruskim. Był to bardzo trudny czas dla miasta. Będąca niedawno tętniącą życiem, stutysięczną stolicą Polski, stała się wyludnionym i smutnym prowincjonalnym miastem. Coraz częstszym widokiem były opustoszałe szerokie ulice i gmachy. Polskie godła państwowe zostały zastąpione obcymi, a ludność została poddana germanizacji w każdej dziedzinie życia. Ważne stanowiska administracyjne były piastowane przez urzędników pruskich. W 1806 r. w Warszawie skończyły się rządy pruskie, następnie w okresie Księstwa Warszawskiego (do 1814 r.) miasto było podporządkowane Napoleonowi, a od 1815 r. carowi Aleksandrowi I. Polacy pod wpływem obietnic cara i jego tolerancyjnej polityki odzyskali nadzieję na niepodległość. Warszawa zaczęła się podnosić z upadku, zmieniać swoje oblicze poprzez nowe budynki, ulice i zadbane parki. Jednak nie trwało to długo. Po 1819 r. car zaczął zmieniać swoją dotychczasowa politykę, zrezygnował z liberalnych i postępowych poglądów. Jego następca – Mikołaj I był już zdecydowanym wrogiem wszelkich dążeń wolnościowych i narodowościowych. W coraz szerszych kręgach społeczeństwa polskiego popularne stawały się nastroje rewolucyjne.

Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie, Zygmunt Vogel. Źródło: Biblioteka Narodowa, polona.pl  

31 sierpnia 1799 r. warszawska publiczność po raz pierwszy mogła zobaczyć Elsnera prowadzącego operę Martiniego Drzewo Dianny. W Teatrze Narodowym objął on stanowisko dyrektora muzyki. Funkcję tę pełnił do 1824 r. (przez 25 lat). Do jego obowiązków należało m. in.: nauka solistów, chórów i orkiestry wystawianej opery, wybór i prowadzenie utworów granych w czasie przerw między aktami, dyrygowanie podczas wszystkich przedstawień teatralnych (nie tylko operowych). Jednym z najważniejszych obowiązków dyrektora muzyki była praca kompozytorska. Teatr musiał mieć swojego kompozytora, który tworzył muzykę do aktualnych uroczystości państwowych oraz komponował nowe opery w celu urozmaicenia repertuaru. Przez pierwsze lata pracy Elsner nie wprowadził zmian w swoim repertuarze, skupił się na utworach opracowanych we Lwowie.

23 czerwca 1802 r. Elsner wziął ślub z Karoliną Drozdowską (1784-1852), córką aktorki trupy Bogusławskiego, Petroneli Drozdowskiej. Ślub odbył się w kościele Nawiedzenia NMP  na Nowym Mieście. Obdarzona pięknym głosem, bardzo muzykalna i grająca na fortepianie Karolina była jedną z czołowych polskich śpiewaczek operowych. Jednak ze względu na fatalne warunki pracy w teatrze, który był ciemny, ciasny i niedostatecznie ogrzewany, Elsner przez wiele lat nie zgadzał się na występy artystyczne swojej żony. Zaczęła ona występować w teatrze warszawskim w 1808 r.

5 listopada 1802 r. w teatrze wystawiona została w tłumaczeniu polskim opera Przerwana ofiara Piotra Wintera. Za przygotowanie tego przedstawienia Elsner zebrał liczne pochwały - teatr polski przewyższył poziomem bardzo popularny wówczas w Warszawie teatr włoski.

W latach 1803-1805 Elsnerowi udało się wydać 24 numery „Wyboru pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich”. Opublikował w nich około trzydziestu pieśni, co pomogło spopularyzować polską pieśń solową z akompaniamentem, której prekursorem stał się Elsner.

W 1805 r. muzyk udał się w dłuższą podróż do Niemiec i Francji. W Lipsku nawiązał kontakt z firmą Breitkopfa i Härtla w celu wydawania w niej własnych utworów oraz z redakcją „Allgemeine Muisikalische Zeitung”, dla której zobowiązał się pisać artykuły z zakresu historii muzyki polskiej. W Paryżu poznał Sebastiana Erarda (fabrykanta fortepianów i harf), Jeana Francoisa Lesueura (kompozytora i kapelmistrza Napoleona I) i Christiana Kalkbrennera (kompozytora i pisarza muzycznego, ojca słynnego wirtuoza).

17 listopada 1805 r. muzyk został przyjęty do Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Poczuł się wyróżniony i zaszczycony, że może pracować z elitą intelektualną polskiego społeczeństwa. Zapewniało mu to również odpowiednią pozycję społeczną i prestiż.

2 grudnia 1806 r., w rocznicę koronacji Napoleona, Elsner podczas uroczystego nabożeństwa dyrygował mszą, którą wykonały chóry i orkiestra Teatru Narodowego. Ponadto skomponował muzykę do tekstu Andromeda Ludwika Osińskiego, opery napisanej dla uczczenia przybycia Napoleona do Warszawy. Jej premiera odbyła się 14 stycznia 1807 r., natomiast Napoleon zobaczył ją cztery dni później.

5 września 1814 r. z inicjatywy Elsnera powołano Towarzystwo Muzyki Religijnej i Narodowej, które w kościele pijarów urządzało niedzielne i świąteczne koncerty. Miało też kształcić nauczycieli muzyki, organistów i śpiewaków. Członkowie tego Towarzystwa rekrutowali się przeważnie z wykształconych muzycznie amatorów należących do sfer szlacheckich oraz mieszczańskich. W programach muzycznych najczęściej wykonywane były utwory Elsnera, Haydna i Mozarta.

W 1815 r. otwarto ponownie Szkołę Dramatyczną przy Teatrze Narodowym. Elsner objął tam stanowisko wykładowcy przedmiotu „muzyki i śpiewania”. W związku z tym, że program nauczania w tej szkole nie był zadowalający, poproszono Elsnera o opracowanie projektu nowej szkoły. Zakładał on utworzenie dwuletniej elementarnej szkoły muzycznej, po ukończeniu której uczeń mógłby dalej kształcić się na śpiewaka operowego w Szkole Dramatycznej lub studiować jakiś instrument muzyczny w wyższej szkole muzycznej, która miałaby być utworzona. Projekt Elsnera został zaakceptowany i 15 lutego 1817 r. otwarto tzw. Szkołę Elementarną Muzyki i Sztuki Dramatycznej. W 1818 r. został jej rektorem. Szkoła początkowo mieściła się w domu Salwatora na Nowym Mieście, następnie przeniesiono ją do własnego gmachu po klasztorze bernardynek przy ul. Mariensztat. Przygotowano tam również mieszkanie dla rektora. Na bazie tej szkoły w 1821 r. rozpoczął działalność Instytut Muzyki i Deklamacji, czyli Konserwatorium, którego program nauki obejmował: dwa lata szkoły elementarnej, dwa lata konserwatorium oraz teorię muzyki i kompozycję praktyczną (dwa ostatnie przedmioty należały do wydziału sztuk pięknych na uniwersytecie). W 1826 r. powstała Szkoła Główna Muzyki. Plan studiów obejmował naukę teorii i kompozycji muzycznej, naukę gry na instrumentach oraz naukę śpiewu wyższego. Pracując w teatrze i w szkole Elsner często spotykał się z atakami na swoją osobę, z krytyką swoich działań m. in. na łamach polskiej prasy. Dlatego też dużą radość sprawiały mu dowody uznania i sympatii ze strony młodzieży, z którą pracował. 3 grudnia 1820 r. uczniowie Elsnera, na spotkaniu ze swym pedagogiem podarowali mu złoty pierścień z napisem: "Twórcy muzyki polskiej – młodzież 3 grudnia 1820 roku". W ten sposób uczniowie chcieli zamanifestować swoje poparcie dla nauczyciela i sprzeciwić się niesprawiedliwym opiniom, płynącym pod jego adresem.

Po wybuchu Powstania Listopadowego w 1830 r. zamknięto Szkołę Główną Muzyki. Po upadku powstania nastąpił zupełny zastój życia kulturalnego, zarówno z powodu represji carskiej jak i odpływu elity intelektualnej na emigrację. Elsner znalazł się w ciężkiej sytuacji finansowej z powodu utraty stałych poborów (stanowisko nauczyciela) i pożaru Elsnerowa w 1830 r. (spłonął dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze). Utrzymywał się z niewielkiej emerytury, dopiero ustawa o emeryturach z 1839 r. zapewniła mu niezależność finansową.

W 1835 r. Elsner objął posadę nauczyciela w Szkole Śpiewu przy Teatrze (pod dyrekcją Karola Kurpińskiego). Wykładał tam „rozwinięcie zasad i wyższe kształcenie głosu”. W 1839 r. opuścił Szkołę i przeszedł do Instytutu Guwernantek jako nauczyciel śpiewu.

W latach 1835-1837 powstało najpotężniejsze dzieło Elsnera w dziedzinie muzyki religijnej: oratorium pasyjne Passio Domini Nostri Jesu Christi. Artysta zdecydował, że zadedykuje utwór carowi Mikołajowi I. Miał nadzieję, że pomoże mu to w pozytywnym rozpatrzeniu przez cara jego prośby o zamianę dzierżawy Elsnerowa na prawo własności dziedziczenia. Muzyk postanowił osobiście przekazać oratorium władcy. 16 maja 1839 r. Elsner wyjechał do Petersburga, gdzie przebywał 4 miesiące. W związku z nieobecnością cara Elsner mógł złożyć swoją prośbę i oratorium na ręce ministra Królestwa Polskiego. Dyrektor petersburskiej dworskiej kapeli wykonał w obecności kompozytora fragmenty jego wielkiego dzieła. W drodze powrotnej zatrzymał się na kilka tygodni w Wilnie. Poznał tam Stanisława Moniuszkę.

14 lutego 1845 r. Elsner miał atak apoplektyczny, konsekwencją tego był paraliż prawej ręki i nogi. W ramach rehabilitacji wyjechał do Trenczyna a potem do Pieszczan (uzdrowisko na Słowacji). Po kuracji odzyskał częściowo sprawność nogi (mógł chodzić), ale prawa ręka pozostała sparaliżowana. Aby móc dalej komponować, nauczył się pisać lewą ręką. W 1847 r. ponownie pojechał do Trenczyna.

W lipcu 1847 r. muzyk po raz drugi odwiedził Jasną Górę w Częstochowie, obdarował paulinów kilkoma swymi utworami. Po raz pierwszy przybył do Częstochowy w 1829 r., wówczas skomponował dla kapeli jasnogórskiej szereg utworów, m. in. mszę i ofertorium na uroczystość urodzin NMP.

W latach 1847-1848 powstał jeden z bardziej osobistych utworów, nawiązujący nastrojem do lat dziecinnych Stabat Mater. Nawiązywał w nim do śpiewów kościelnych, w których uczestniczył z ojcem w grodkowskim kościele jako dziecko.

23 czerwca 1852 r. sfery muzyczne Warszawy zorganizowały uroczysty jubileusz 50-lecia ślubu Józefa Elsnera z Karoliną Drozdowską. Ceremonia odbyła się w tym samym kościele, w którym został zawarty ślub (kościół Nawiedzenia NMP na Nowym Mieście). Z okazji święta Elsnerów przygotowana również została akademia i obiad w salach Resursy Kupieckiej. Para otrzymała pamiątkowy medal. Kilka tygodni później, 12 lipca 1852 r., umarła Karolina Elsnerowa.

Józef Elsner zmarł 18 kwietnia 1854 r. w Elsnerowie. Pogrzeb odbył się 21 kwietnia 1854 r. Kompozytor pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera nr 159).

Najważniejszą kompozycją dla Grodkowa okazała się Msza g – moll, którą Elsner dedykował swojemu rodzinnemu miastu na dzień odpustu św. Michała Archanioła. Utwór został napisany w Warszawie w roku 1842, w dojrzałej fazie twórczości kompozytora. Ze stanu rękopisu wynika, iż msza ta mogła nie zostać nigdy wykonana. Istnieją jedynie niekompletne głosy pojedynczych instrumentów i śpiewaków, gdzie wielokrotnie materiał nutowy jest przez samego autora niedokańczany. Autograf mszy znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Do jego zapisu w archiwach biblioteki dotarł w 2000 r. Marcin Lauzer (grodkowianin, jasnogórski organista oraz miłośnik twórczości Józefa Elsnera).

Utwór ten zawiera w sobie cytaty znanych polskich pieśni kościelnych (np. Kiedy ranne wstają zorze). Słychać także motywy i odgłosy polowania w pobliskim lasku miejskim (dawna nazwa miejskich włości, obecnie jest to las przy drodze do Żelaznej). W części Dona nobis pacem (obdarz nas pokojem) daje się słyszeć motyw ustawicznej walki patrona parafii, św. Michała, ze wszelkim złem jakie nawiedzało to miasto, a więc z pożarami, zarazami i agresorami.

Okolicznościowa karta pocztowa. Źródło: Kronika Józefa Kośli

Święto muzyki elsnerowskiej organizowane podczas miesięcy jesiennych ma w Grodkowie długoletnią tradycję. Na licznych koncertach wystąpiły gwiazdy światowego formatu: Konstanty Andrzej Kulka, Janusz Olejniczak, Krzysztof Pełech i wielu innych. Dni Elsnerowskie, poświęcone pamięci wybitnego nauczyciela Fryderyka Chopina - Józefa Elsnera, to promocja muzyki klasycznej, poważnej, znikającej z mediów, a przede wszystkim ze świadomości młodego pokolenia. Koncerty połączone są z wykładami wybitnych specjalistów na temat kultury i sztuki.

♦ Utwory Józefa Elsnera

Ponadto:

• 40 dzieł teoretycznych, prac publicystycznych i innych
• kilka prac edytorskich (sztychy nut utworów muzycznych)

Bibliografia:

Elsner Józef, Sumariusz moich utworów muzycznych, oprac. A. Nowak-Romanowicz, Kraków, PWM, 1957
Józef Elsner (1769-1854) Życie – działalność – epoka, pod red. Remigiusza Pośpiecha, Opole, Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego UO, 2013
Nowak-Romanowicz A., Józef Elsner, Kraków, PWM, 1957
Wróblewska Hanna, Józef Elsner: W 120-tą rocznicę śmierci (katalog wystawy), Warszawa, Towarzystwo Imienia F. Chopina, 1974
Zduniak M., Józef Elsner – wybitny grodkowianin [w:] Z dziejów Grodkowa i ziemi grodkowskiej, pod red. prof. Ryszarda Kaczmarka, Grodków, Wydawnictwo Grodkowskie, 2008
Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu (zdjęcie oryginału aktu chrztu Józefa Elsnera)
Kronika „30 lat PRL”, Józef Kośla
Pocztówki ze zbiorów Zygmunta Wąsińskiego
Zbiory Miejskiej i Gminnej Biblioteki Publicznej w Grodkowie
Zbiory Muzeum Architektury we Wrocławiu

Odnośniki do wykorzystanych stron internetowych:

czestochowaonline.pl
grodkow.pl
polacyzwyboru.pl
polona.pl
radiobajka.pl
wikimedia.pl
wroclaw.fotopolska.eu